Nadir Toprak Elementlerinin Türkiye’deki Varlığı ve Dünya’daki Geleceği

 Rusya-Ukrayna  savaşının barış müzakereleri için olan görüşmeler sonucu çok sık duymaya başladığımız bir kavram Nadir Toprak Elementleri (NTE). Bu kavramı bu derece önemli kılan nedir ya da bu kadar dikkate alınması gereken bir konu mudur? Bu yazımızda genel bir durum değerlendirmesi ve gelecekte olabilecek muhtemel senaryolar üzerinde duracağız. Öncelikle NTE dediğimiz terim, periyodik tablodaki lantanitlerle birlikte skandiyum ve itriyumu kapsamaktadır. Kullanım alanları çok geniştir. Başta gündelik kullandığımız teknolojik araçlar olmak üzere telefonlar, arabalar, yenilenebilir enerji kaynaklarının aktarımı kısmında vs olmak üzere yaygındır. Bu kısım son kullanıcı için gerekli olan alandır. Devletler için de tahmin edebileceğimiz üzere savunma sanayisinde önemli bir yer alır. Trump’ın neden NTE karşılığında Ukrayna'ya barış konusunda destek sağlıyacağını da ilk olarak bu nedene bağlayabiliriz. Diğer alt başlıklara inerken somut verilerle açıklarsak daha mânidar olacağını düşünüyorum. 2020-2023 arasında ABD, Çin’den yaklaşık %70 oranında NTE ithal etmiştir. ABD ile Çin’in son zamanlardaki gerilimi düşünüldüğü zaman neden Ukrayna’dan böyle bir istekte bulunduğu ortadadır. Tabi Ukrayna bölgesindeki elementler ABD için, Çin ile olan ithalatını azaltmak için yeterli değil. Çin, küresel NTE cevher üretiminin neredeyse %61’lik kısmını elinde tutmaktadır. Rafinaj ve ayırma kapasitesi ise %92’ye kadar çıkmaktadır.【1】  Bu demek oluyor ki Çin ile bir anlaşma yapamadığı zaman Amerikan savunma sanayisi uzun vadede sıkıntıya girebileceğini gösterebilir. Bu da akıllara şu soruyu getirmeli: ABD-Çin arasındaki ticaret savaşları aslında kısa süreli mi? Son zamanlarda şunu da düşünüyorum: Dünya’da daha önce bir ticaret savaşı oldu mu? Bu duruma benzer olayların olması muhtemel lakin buradaki ticaret savaşı bölgesel etkiden ziyade küresel bir etkiye de neden oluyor. Mesela ABD'nin birçok ülkeye ihraç ettiği bir adet F35 üretimi için ne kadar NTE kullandığına bakarak Çin'in elindeki güç dengesini daha iyi anlayabiliriz:

NTE Kullanım Alanları (Massive Science)

F35 Savaş Uçağı En Düşük Boş Yük Modeli: 29300 lb (~13290 kg)

Kullanılan Nadir Element Miktarı: 900 lb (~408 kg)

Bu da ~%3 oranında NTE kullanıldığını göstermektedir.【2】 

NTE İşlenme Adımları (Milli İstihbarat Akademisi)

Çok Kutuplu Dünya'da NTE Üretiminin Önemi

 Dünya’da rezerv alanı olarak işleyip ihraç edebilen ülke olarak Çin, birçok ülke için çok önemli bir aktör durumunda oluyor. Tek bir oyun kurucunun olduğu düzende rekabet olamaz. Rekabetin olmadığı yerde de bütün kurallar tek bir taraftan yazılır. Akıllara bu kısımda şöyle bir soru gelebilir: Çin olmadan önce de tek oyun kurucu ABD idi. Şuan bu isimlerin değişmesinin ne önemi var? Peki şöyle bir şey desem ne dersiniz: Dünya milletleri başta olmak üzere birçok devlet artık tek kutuplu düzen istemiyor. Aslına bakarsak bu sonuca da doğrudan varamıyoruz. Dolaylı yoldan ulaşmamız mümkün oluyor. İki tane Dünya savaşı ve Soğuk savaş gören Dünya ülkeleri, ekonomilerini ve siyasetlerini tek yönlü güçlendirmeye çalışıyorlar. Bu da birçok ülkenin “söz sahibi” olmak istediği bir “çok kutuplu” alanı işaret etmektedir. Bugün Avrupa Birliği'nin yada NATO'nun işlevini çok fazla gösterememesi bundan ötürüdür. Bir ülkenin iç siyaset dinamiklerini değiştirmek isteyen bir unsur ne kadar bir arada tutabilir? Şu anda genel hatlara baktığımız zaman ABD, Çin ve Rusya üçlemesi gün aşırı genel gündemden düşmemekle kalmayıp diğer ülkelerin siyaseti ve ekonomisi başta olmak üzere birçok karar mekanizmaları için aktif rol oynuyorlar. Bu durum orta-uzun vadede uluslarası bir dengesizliğe neden olup Türkiye gibi yeni yeni arabuluculuk gibi çalışmalar yapmak isteyen ülkeler için bir fırsat olabilir.

Nadir Toprak Elementleri Üretiminde Türkiye'nin Çalışmaları

 Türkiye’nin ölçülebilir rezerv alanı: 694 milyon tondur.【3】  Bununla da Dünya’da ham madde sırlamasında 2. oluyoruz. Çin ile araları limoni olan ABD potansiyel bir müşteri konumunda. Diğer potansiyel ülkelerin hangileri olabileceğini tahmin edebilirsiniz. Böyle bir durumda Çin ile NTE alanında rekabet edebilir seviyeye geldiğimizde ilişkilerimiz nasıl bir yol izleyecek? Bu sorudan önce şunu da bilmemiz gerektiğini düşünüyorum: Aktif bir üretim süreci ülkemizde şu anda yok. Yani daha üretim ligine girmedik. Bulunan rezerv alanların bir çoğu Eskişehir’de. Ne kadarı işlenebilmeye uygun net bir bilgi yok. Alandaki bilhassa üniversiteler ve araştırma kurumları olmak üzere TUBİTAK vs devlet kurumlarımızın saha çalışmalarını artırması gerekmektedir. Sanayi ve Teknoloji Bakanlığımızın 2020 raporuna göre çeşitli üniversitelere ve kurumlara gerekli araştırma direktifleri verilmiştir.【4】  2024 yılında Sanayi ve Teknoloji Bakanlığımız MUNTEAM ismiyle Munzur Üniversitesinde bir araştırma merkezini açmıştır. Sonuç olarak elimizde çok fazla somut çalışmalar bulunmamaktadır. Bu konuda çeşitli araştırma-geliştirme kurumları için bir potansiyel söz konusu olabilir. Arazi çalışmaları yapılarak Bakanlık ve çeşitli üniversite iş birlikleriyle seri üretime geçiş aşamaları sağlanabilir/hızlandırılabilir.

Nadir Toprak Elementlerinin Geleceği

Yıllara göre ülkelerin 1000 metrik ton olarak nadir toprak metalleri üretimi (GZT)

 Yazının sonlarına doğru ilerlerken önemli olduğunu düşündüğüm bir konuyla kapatmak istiyorum. Geçen günlerde NTE ile ilgili bir rapor okurken gelecekte oluşabilecek küresel tehditlere karşı birkaç farklı çözüm yöntemi veriyordu. Bunlardan ikisinin mümkün olması bana zor geliyor:

1) Geri dönüştürülen ürünlerden NTE elde edilebilir.

 Bu belli oranda gerçekleşmesi muhtemellidir ama şunu unutmayalım bir pet şişe veya diğer ambalajların dönüşüm oranı yüzdeliği çok yüksek değil. Alınacak olan verim bende soru işareti bırakıyor.

2) Devletler çeşitli anlaşmalar yaparak olası bir gerginliği azaltmak için çatışmasız bir şekilde ham madde alışverişi yapılabilecek bir ortam sağlamak.

 Şunu biliyoruz ki sınır tanımaz, kanun tanımaz devletler vardır. Bunlara yaptırımlar uygulanabilecek bir ortam olduğu sürece tabii ki de Dünya barış içerisinde olabilir.

 ABD'nin Ukrayna'dan NTE rezervlerini istemesiyle birlikte öneminin ne olduğu anlaşılmaya başlanan bir durumdur. Burada önemli bir husus olarak Çin-ABD ticaret gerilimi üzerinden Dünya'nın ve Türkiye'nin gelecek üzerinden nasıl bir duruma sahip bu konuları ele almaya çalıştık.

Sonuç değerlendirmesi olarak

 NTE, petrol kadar önemli bir ihtiyaç olmayı alternatifleri bulunana kadar göstermeye devam edecektir. Uluslararası caydırıcılık için de kullanılacak olması bir gerçektir. Bundan dolayı Türkiye'nin bu alanda da söz sahibi olması gerekmektedir. Hem üretim yaparak katma değer sağlamalıyız hem de uluslararası kuralları revize eden taraf olmalıyız. Bir sonraki yazıda görüşmek üzere...

Kaynakça

Erbay, Celal. "Türkiye’nin nadir toprak elementleri stratejik olarak neden önemli?." (Anadolu Ajansı, 7 Şubat 2025). Erişim Tarihi 12 Ağustos 2025. https://www.aa.com.tr/tr/analiz/turkiyenin-nadir-toprak-elementleri-stratejik-olarak-neden-onemli/3474854

Lopez, C. Todd. “DOD Looks to Establish ‘Mine-to-Magnet’ Supply Chain for Rare Earth Materials.” U.S. Department of Defense, 11 Mart 2024. Erişim Tarihi 12 Ağustos 2025. https://www.defense.gov/News/News-Stories/Article/Article/3700059/dod-looks-to-establish-mine-to-magnet-supply-chain-for-rare-earth-materials/

Milli İstihbarat Akademisi. Nadir Toprak Elementleri ve Türkiye: Jeopolitik Satrançta Yeni Dinamikler ve Aktörler. Mayıs 2025. Erişim Tarihi 12 Ağustos 2025. https://mia.edu.tr/uploads/f/nadir-toprak-elementleri-ve-turkiye-jeopolitik-satrancta-yeni-dinamikler-ve-aktorler_1.pdf?v=1748588357

Munzur Üniversitesi Nadir Toprak Elementleri Araş​tırma Merkezi (MUNTEAM). "Hakkımızda." Erişim Tarihi 12 Ağ​ustos 2025. https://www.munzur.edu.tr/birimler/idari/munteam/Pages/hakkimizda.aspx

Pistilli, Melissa. "Rare Earths Reserves: Top 8 Countries." (Nasdaq, 5 Şubat 2025.) Erişim Tarihi 12 Ağustos 2025. https://www.nasdaq.com/articles/rare-earths-reserves-top-8-countries

T.C. Sanayi ve Teknoloji Bakanlığı. Nadir Toprak Elementleri Raporu. 2020. Erişim Tarihi 12 Ağustos 2025. https://www.sanayi.gov.tr/assets/pdf/plan-program/NadirToprakElementleriSektorRaporu.pdf

Dipnotlar

[1]

Milli İstihbarat Akademisi, Nadir Toprak Elementleri ve Türkiye: Jeopolitik Satrançta Yeni Dinamikler ve Aktörler, Mayıs 2025, s. 5, Erişim Tarihi 12 Ağustos 2025, https://mia.edu.tr/uploads/f/nadir-toprak-elementleri-ve-turkiye-jeopolitik-satrancta-yeni-dinamikler-ve-aktorler_1.pdf?v=1748588357

[2]

C. Todd Lopez, "DOD Looks to Establish ’Mine-to-Magnet’ Supply Chain for Rare Earth Materials," (U.S. Department of Defense, 11 Mart 2024), Erişim Tarihi 12 Ağustos 2025, https://www.defense.gov/News/News-Stories/Article/Article/3700059/dod-looks-to-establish-mine-to-magnet-supply-chain-for-rare-earth-materials/

[3]

Dr. Celal Erbay, "Türkiye’nin nadir toprak elementleri stratejik olarak neden önemli?," (Anadolu Ajansı, 7 Şubat 2025), Erişim Tarihi 12 Ağustos 2025, https://www.aa.com.tr/tr/analiz/turkiyenin-nadir-toprak-elementleri-stratejik-olarak-neden onemli/3474854#:~:text=T%C3%BCrkiye%2C%20yakla%C5%9F%C4%B1k%20694%20milyon%20tonluk,ikinci%20rezervine%20sahip%20%C3%BClkesi%20konumundad%C4%B1r

[4]

T.C. Sanayi ve Teknoloji Bakanlığ​ı, "Nadir Toprak Elementleri Raporu," (T.C. Sanayi ve Teknoloji Bakanlığı, 2020), s. 31-40, Erişim Tarihi 12 Ağustos 2025, https://www.sanayi.gov.tr/assets/pdf/plan-program/NadirToprakElementleriSektorRaporu.pdf